Dokładnie sto lat temu, 25 kwietnia 1918 roku w mieszkaniu por. Wawrzyńca Typrowicza przy ul. Grabowskiego 5 w Krakowie odbyła się narada z udziałem komendanta głównego Polskiej Organizacji Wojskowej płk Edwarda Rydza ps. Śmigły oraz polskich oficerów c.k. armii – konspiratorów tajnej organizacji niepodległościowej, której podczas tego spotkania nadano kryptonim „Wolność”. Spiskowcy z tej organizacji jesienią tego samego roku walnie przyczynili się do skutecznego przeprowadzenia bezkrwawych, zwycięskich przewrotów w miastach, które były siedzibą wielu ważnych galicyjskich garnizonów (Tarnów, Nowy Sącz, Bochnia i inne).  Powodzenie tych militarnych akcji już pod koniec października 1918 r. uczyniło obszar między Cieszynem a Jarosławiem pierwszą w pełni niepodległą częścią odrodzonej Polski.

Jak się wkrótce okazało, ustalenia krakowskiego zebrania z 25 kwietnia 1918 i dni kolejnych miały zasadnicze znaczenie dla powodzenia pionierskiego procesu odzyskiwania realnej niepodległości w Małopolsce jesienią*.

Podczas spotkania uzgodniono plan współpracy między Polską Organizacją Wojskową i Organizacją „Wolność”. Do podjęcia tej współpracy swoich  byłych legionowych towarzyszy – zdystansowanych początkowo wobec tego pomysłu – namówił wielki jej orędownik, komendant Edward Rydz – Śmigły.

Poważny wpływ na  decyzję o formie współpracy piłsudczyków z oficerami – Polakami z c.k. armii miał także wadowiczanin, członek Komendy Głównej POW Adam Dobrodzicki, brat kpt. Jerzego Dobrodzickiego, przywódcy konspiracji w 20 pułku piechoty. *

Według relacji kronikarza organizacji „Wolność”, Stanisława Plapperta** oraz osobistego świadectwa późniejszego marszałka Rydza – Śmigłego*** spotkanie odbyło się z inicjatywy poruczników 20 pułku piechoty Stanisława Kawczaka, Władysława Kornausa, Wawrzyńca Typrowicza**** i Cyryla Strzelczyka za pośrednictwem ppor. Legionów Władysława Wojakowskiego (też był obecny na zebraniu) i kpt. Legionów Jerzego Kustronia.

Gospodarz historycznego zebrania, W. Typrowicz  wspominał:

„Edward Rydz – Śmigły wydał nam rozkaz tworzenia podziemnych sił polskich i bycia przygotowanym do zbrojnego wystąpienia w niedługim czasie […] Naszym hasłem porozumiewawczym miało być słowo: wolność, od którego to słowa wzięła nazwę nasza organizacja.”

Poza 20 pp, konspiracja objęła wkrótce między innymi 13, 30 i 113 pułk piechoty oraz 1 pułk ułanów z Krakowa, 57 pp z Tarnowa, 56 pp z Wadowic i 90 pp z Jarosławia. W działalność spiskową zaangażowali się także żołnierze służący w 16 pp z Krakowa, 17 i 40 pp z Rzeszowa oraz 31, 100 i 110 pp z Cieszyna.

Działalność spiskowa prowadzona była zresztą nie tylko w kraju, ale także na froncie włoskim, gdzie była dla jej uczestników szczególnie groźna. Tam też przygotowywano plan przejęcia (na rzecz przyszłej armii polskiej) wielkiej 12 krakowskiej dywizji piechoty.

Pod koniec października 1918 r.  aktywiści organizacji „Wolność” stanęli na czele zwycięskich przewrotów wojskowych w Tarnowie, Nowym Sączu, Bochni i Jarosławiu,  włączyli się także czynnie w zrywy niepodległościowe, które wybuchły w innych galicyjskich miastach*.  W pierwszych dniach listopada przeprowadzono też brawurową akcję przejęcia na froncie włoskim 20 galicyjskiego pułku piechoty i wyekspediowania go w pełnym uzbrojeniu i z całym ekwipunkiem  ze Słowenii do Nowego Sącza, gdzie dotarł szczęśliwie, stanowiąc fundament przyszłego 1 pułku strzelców podhalańskich.

Na zdjęciu tablica pamiątkowa na budynku przy ul. Grabowskiego 5 w Krakowie – jedyny ślad nie tylko ważnej narady spiskowców z 25 IV 1918, ale bodaj jedyny taki ślad po działalności konspiratorów z organizacji „Wolność” w przestrzeni publicznej Małopolski i kraju.

Piotr Dziża

Projekt „Pierwsi Niepodlegli”

Przypisy:

* Jerzy Giza „Organizacja WOLNOŚĆ 1918. Polska konspiracja niepodległościowa w Cesarsko-Królewskiej Armii podczas I wojny światowej i losy jej bohaterów”, Kraków, 2011, s. 89-96

** CAW, teczka Ia, s.3

*** CAW teczka Ia, poz. 21, sygn. akt WBH I.341.1.431

**** W. Typrowicz „Praca niepodległościowa do listopada 1918 r.”, Lwów, 1936, s.3